کاروانسرای خانات در بافت مرکزی تهران

کاروانسرای خانات تهران در جوار جاده برون شهری تهران یعنی «جاده حضرت عبدالعظیم» بنا گردید که آن زمان از خارج بافت تهران قرار داشته است. این شهر تا اواسط سلطنت ناصرالدین‌ شاه در حصار صفوی که در سال ۹۶۱ هجری قمری بنا گردیده بود، محصور بود و در این زمان حصار قدیمی تهران خراب و حصار جدیدی ناصری گرداگرد آن ساخته شد و بدین ترتیب ضلع جنوبی حصار از خیابان مولوی به خیابان شوش تغییر کرد و با توسعه شهر، کاروانسرای خانات داخل تهران افتاد. این کاروانسرا در نقشه تهران که در سال ۱۳۰۹ هجری قمری توسط نجم الملک تهیه‌ شده است، وجود دارد.

اراضی آن محدوده در سال های پایانی دوره ناصری تا اواخر قاجار به امین السلطان (صدراعظم پادشاهان ناصرالدین‌ شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه) تعلق داشت. کاروانسرای خانات در همین اراضی و ضلع شرقی میدان امین السلطان احداث گردید. بنا در سال ۱۳۵۷ دچار حریق شد و ورودی‌های غربی و شرقی در آتش‌سوزی مسدود شد و سپس کاروانسرا به بنگاه و بعد به انبار تغییر کاربری داد.

کاروانسرای خانات توسط موسی خان امین الملک در سال ۱۳۲۹ هجری قمری به آقای سید علی اردهالی واگذار و سپس در اختیار سید جعفر اردهالی و در نهایت محمد اردهالی قرار داشت.

مساحت کاروانسرا حدود ۱۰,۵۰۰ مترمربع بوده و معماری آن به شیوه آجرکاری و گره‌سازی می‌باشد و باربرهای آن دیوار حمال آجری است و با مصالح آجر با ملات گل، آهک و گچ، سنگ، چوب و سفال احداث شده است.

خوشبختانه درب اصلی ورودی کاروانسرا از گزند آتش‌سوزی سال ۱۳۵۷ به دور بود. این درب با ارتفاع ۵ متر از چوب روسی ساخته شده و ۴۰ گل‌میخ آن نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند و گرداگرد آن با کاشی رهنمودهای از امام علی (ع) در مورد آداب خرید و فروش نصب شده است.

قبل از ثبت کاروانسرای خانات محمد اردهالی به نمایندگی از مالکان طی توافقات اولیه با سازمان میراث به فکر مرمت بنا افتاده و مرمت با اعتبار شخصی و تحت نظر معاونت حفظ و احیا سازمان و تحت حمایت شهرداری منطقه ۱۲ از تاریخ ۳۱ خرداد ۱۳۸۲ شروع که در اسفندماه ۱۳۸۷ به پایان رسید. اولین بهره‌برداری رسمی از کاروانسرا بعد از مرمت در اسفندماه سال ۱۳۸۸ جهت برگزاری جشن ملی نوروز بود. همچنین بخشی از لوکیشن های فیلم سرکار خانم تهمینه میلانی به نام “پرنسیب” در کاروانسرای خانات برداشته شده است.

گفتنی است در مرمت این بنا مواردی نظیر استفاده از آجر با ملات گچ، آجرکاری، کاشی‌کاری و همچنین تزئینات چوبی درب و پنجره‌ها رعایت شده است. برای پوشش دیوارها از کاه‌گل و آجر شکسته استفاده‌ شده و شکل نورپردازی، تلفیق رنگ‌ها و دیگر مصالح به کار رفته در چیدمان داخلی حجره‌ها به گونه‌ای است که با معماری دوره احداث بنا مطابقت دارد. برای نمونه، تخت‌های چوبی سنتی، گلیم و گبه و اشیای قدیمی در چیدمان داخلی حجره‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. حتی تلاش شده در طراحی آب‌نما نیز مصالحی به کار رود که با بافت مجموعه همخوانی داشته باشد.